Konferencija: Pitanje sloboda u akademskom i javnom diskursu

Konferencija “Pitanje sloboda u akademskom i javnom diskursu” održana je 28. i 29. novembra u Hotelu Bosna, umjesto na Filozofskom fakultetu kako je prvobitno bilo planirano.

Prema mišljenju predstavnika organizacija civilnog društva – građanskih aktivistica/aktivista i medija činjenica da se konferencija nije mogla, kako je to bilo najavljeno, održati na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Banjaluci i izostanak javne kritike akademske zajednice i šire javnost na tu činjenicu i dala je najbolji odgovor koliki je nivo sloboda u akademskom i javnom diskursu u Republici Srpskoj.

Konferenciju su otvorili Peter Hurrelbrink, direktor Fondacije Friedrich Ebert u BiH i Milica Pralica, aktivistkinja Oštre Nule.

Na konferenciji “Pitanje sloboda u akademskom i javnom diskursu” razgovarali smo i bavili se pitanjem javnih i akademskih sloboda, koje postaje sve relevantnije ne samo u širim, globalnim, nego i lokalnim i akademskim okvirima u regionu zapadnog Balkana. Javne i akademske slobode izražavanja kao temeljni preduslovi slobodnog društva i modernog visokog obrazovanja i istraživanja sve više se dovode u pitanje ekonomizacijom javnog informisanja i univerzitetske sfere, ali i sve izraženijim autoritarnim karakterom društva i vlasti.

Učesnici konferencije, koji dolaze iz akademskog i civilnog sektora, aktivisti_kinje, bavili su se posebno mogućnostima održavanja i restauracije sloboda izražavanja pod tim uslovima nametanja imperativa profitabilnosti i političkog komformizma. Kroz panele su se preispitivale teorijske osnove javnih i akademskih sloboda, njihovi društveni i institucionalni parametri i problem njihove primjene i politike koja može da osigura slobodne i pravedne odnose u javnom i akademskom diskursu.

Prvi dan konferencije izlaganja su imali: Marko Konjović (IFDT Beograd), Miroslav Galić (Filozofski fakultet Banjaluka), Marija Velinov (IFDT Beograd), Željko Šarić (Filozofski fakultet Banjaluka) i Milan Urošević (IFDT Beograd).

Marko Konjović imao je izlaganje na temu Odnos ekonomije, države i akademske slobode.

U prilogu je tematizovano pitanje povezanosti akademskih sloboda i države i državnih institucija. Istaknuto je da je riječ o neharizmatičnom odnosu, koji se trenutno ponajviše tematizuje u latentno ili izrazito nedemokratskim sredinama.

Akademske slobode su klasifikovane kao pojedinačne i kolektivne (univerzitet). U prvom slučaju, ona se javlja prije svega kao pravo studenata da uče i usvajaju znanje bez spoljnih uticaja i ograničenja, kao i pravo docenatai istraživača da slobodno formiraju i sprovode nastavu, odnosno istraživanja. U pogledu na kolektivnu, odnosno univerzitetsku slobodu, akademska sloboda je prisutna u prvom redu kao pravo na samoorganizaciju univerziteta. Trenutno, akademske slobode se suočavaju s brojnim izazovima, i to prevashodno u nedemokratskim ili nedovoljno demokratski profilisanim društvima. U tom kontekstu, istaknut je primjer teškog položaja akademske zajednice u Turskoj, ali i dešavanja u Mađarskoj, prije svega ona koja se tiču pritisaka državnih institucija na rad Centralno-evropskog univerziteta. Osim toga, bilo je govora i o situaciji u regionu, posebno Srbiji., rekao je Konjović.

U toku izlaganja naglašeno je da u pogledu tih tendencija teret dokaza o povredi i ugroženosti akademskih sloboda leži na univerzitetu, koji mora da dokaže i pokaže u kojoj mjeri su one već dovedene u pitanje i koja je perspektiva kada je riječ o posebnoj zaštiti akademskih radnika. Postavljeno je pitanje da li je potraga za istinom ekskluzivno univerzitetska i akademska privilegija, kao i pitanje da li univerzitetski djelatnik treba bezuslovno i bezinteresno da teži istini. To se tiče sve izraženije ekonomizacije univerzitetske sfere i ograničenja sloboda koje ona nosi sa sobom.

Popuistički odgovor na to pitanje glasi da univerzitet zanemaruje činjenicu da su državi potrebni kvalifikovani radnici i da se univerzitet ne može oglušiti na zahtjeve tržišta rada. Nasuprot tome, ističe se da univerzitetsko osposobljavanje studenata i istraživača mora da bude šire koncipirano, jer se neke sfere ne mogu definisati isplativošću. Takođe, univerzitet ima i dodatnu misiju obrazovanja dobrih građana, odnosno građana koji će biti informisani i kompetentni., kazao je Konjović.

Naglašeno je da univerzitet treba da povrati povjerenje građana, tako što će obezbjediti veću transparentnost svojih aktivnosti i istraživanja. Zaključeno je da je akademska sloboda pravo koje dolazi sa određenim obavezama.

U okviru diskusije postavljana su pitanja koja se tiču pojava autocenzure i odgovornosti akademske sfere, kao i modela koji bi omogućio uključivanje svakog pojedinca. U pogledu na transparentnost rada univerziteta naglašen je značaj obrazovanja mladih i uvođenja sadržaja koji bi omogućili njihovu bolju informisanost u pogledu mogućnosti koje nudi univerzitet (npr. izborni predmeti u školi). Takođe je naglašeno da univerzitet nije i ne može biti potpuno izolovan od negativnosti koje dolaze iz društva.

Miroslav Galić sa Filozofskog fakulteta u Banjaluci izlagao je na temu nauke i akademske slobode.

Istaknuta je činjenica da su akademske slobode ugrožene i da ta okolnost zahtjeva političko djelanje. S druge strane, naglašeno je da i sam akdameski (specijalno, filozofski) diskurs može biti netransparentan. Međutim, sloboda je u srži nauke, a akademska sloboda je dio toga. Pojam i shvatanje slobode, akademije i nauke su neraskidivo povezani. U tom kontekstu su sporne neke definicije. Recimo, pojam akademije u izvjesnom smislu inherentno ograničava slobodu: on je hijerarhizovan i usljed toga isključiv i ograničava protočnost diskursa. Takođe, sloboda je po sebi sporna, pogotovo kada je riječ o pojavnoj slobodi, a ne o slobodi kao idealu. Naglašeno je da ona ne podrazumijeva samovolju i da u sebe uključuje dužnost. U ovom kontekstu, biti slobodan znači biti slobodan saopštavati biće (istinu), ali i biti odgovoran za istinitost., rekao je Galić.

Pored toga, postavljeno je pitanje o tome da li je sloboda ekskluzivno pravo akademske zajednice, ako se ima u vidu sve izraženija ekonomizacija svih društvenih sfera. U tom kontekstu, akademskoj zajednici se nameću ograničenja u pogledu izbora tema i područja, kao i ciljeva nastave i istraživanja.

U okviru diskusije ponovo je tematizovan odnos države, akademskih sloboda i ekonomije, ali i pitanje odgovornosti akademske zajednice. Postavljeno je pitanje o tome dali postoji potpuna nezavisnost univerziteta, odnosno u kojoj mjeri akademska zajednica mora i može da se profiliše kao dio društva u kome djeluje.

Marija Velinov sa Instituta za filozofiju i društvenu teoriju iz Beograda predstavila je Mrežu akademske solidarnosti i angažovanosti (MASA), koja je nedavno počela djelovati u Srbiji.

Mreža akademske solidarnosti i angažovanosti nastala u Srbiji kao odgovor na sve učestalije spoljne pritiske i unutrašnje probleme u vidu čestih i netransparentnih izmjena relevantnih zakona, uplitanja u kadrovsku politiku, pojave plagijata i sumnjivo stečenih diploma državnih službenika kao ugrožavanja akademske čestitosti i ugleda akademske zajednice, omalovažavanja, ućutkivanja, pa i zastrašivanja pripadnika i pripadnica akademske zajednice. Dakle, MASA nastaje u sutuaciji ugrožavanja naučnog i umjetničkog rada, slobode izražavanja i samostalnosti akademskih institucija u Srbiji., rekla je Velinov.

Kao cilj organizacije MASA naglašeno je to da je nedostaku institucionalnih garancija i podsticajnog političkog okruženja važno da akademska zajednica izgradi kapacitet za koordinisano djelovanje kako bi zaštitila vrijednosti akademskog (naučnog i umetničkog) rada, te očuvala i potvrdila svoju autonomiju. U tom kontekstu, zajedničko djelovanje je neophodno da bi se povratio kredibilitet akademskog rada i da bi akademski predstavnici lično bili u mogućnosti da se svojom stručnošću bore za bolje društvo. Međusobno povezivanje i uspostavljanje mehanizama akademske solidarnosti jeste sredstvo koje će omogućiti zajedničko proaktivno delovanje za ostvarenje ovih ciljeva.

Mreža akademske solidarnosti i angažovanosti se formira sa ciljem da pod okriljem otvorene mrežne organizacije okupi sve pripadnice i pripadnike akademske zajednice koji su spremni da se angažuju na jačanju glasa struke kroz zalaganje za konzistentnu primjenu osnovnih principa akademskog rada i njihovu odbranu kad su ugroženi.

MASA djeluje iznutra i spolja. Iznutra kada podrška članovima akademske zajednice (pojedincima/kama ili institucijama) koji su ugroženi zbog svog naučnog i umjetničkog rada, odnosno javnog angažmana, ali i kada motiviše akademsku zajednicu da se izbori sa negativnim pojavama unutar njenog domena odlučivanja (plagijati, mobing i slično). Ona djeluje spolja ka Vladi i nadležnim ministarstvima, onda kada je potrebno ukazati na negativne procese ili zagovarati učešće akademske zajednice u formulisanju javnih politika., kazala je Velinov.

Principi njenog djelovanja su akademska autonomija, čestitost, solidarnost, sloboda kritičkog mišljenja, javnost i transparentnost, kao i društvena odgovornost.

Milan Urošević sa Instituta za filozofiju i društvenu teoriju iz Beograda izlagao je na temu  Akademske slobode, humanistika i društveni značaj kritike.

Tokom konferencije istaknuto je da se trenutno može primjetiti izvjesno obrtanje u tematizovanju slobode govora, jer to čine pretežno desničari. Tako pitanje slobode govora trenutno nerijetko dobija reakcionarno usmjerenje. U izlaganju je takođe naglašeno da je sloboda govora u stvari potencijal koji mormo da osvojimo.

Potrebno je ukazati na mogućnosti takozvanog negativnog angažmana, koji se odnosi na kritiku normi djelanja, kao i na ukazivanje na alternativne mogućnosti djelanja. Pritom je istaknut primjer Mišela Fukoa kao eksponiranog predstavnika negativnog angažmana. Njegov kritički angažovani pristup se sastoji u konstrukciji kontranarativa, odnosno alternativnih mogućnosti prevashodnos institucionalnog djelanja. Fukoov metod je označen kao antifundacijski, odnosno služi labavljenju petrifikovanih veza i odnosa. Ovdje se uviđa određeni problem koji se tiče pitanja da li kritika svojom negacijom nužno afirmiše neko novo stanje, kao i kriterijuma same kritike.

Zaključeno je da je sloboda govora u vidu kritike neizostavan resurs političke borbe, jer ukazuje na kontingentnost svakog postojećeg stanja i doprinosi deesencijalizaciji društvenih i političkih odnosa.

U okviru diskusije tematizovan je problem negativnosti kritike, odnosno okolnosti da kritika ima svoju afirmativnu stranu koja se tiče ne samo uspostavljanja novog stanja, nego i eksplicitnog ili implicitnog prihvatanja ili priznavanja određenih uslova komunikacije i razumijevanja. Takođe je naglašeno da angažman i aktivizam ne mora nužno da bude pozitivan.

Željko Šarić, sa Filozofskog fakulteta u Banjaluci imao je izlaganje na temu Akademske slobode kroz prizmu peticije za ukidanje učenja teorije evolucije

Tokom izlaganje naglašeno je da su tu peticiju protiv izučavanja Darvinove teorije evolucije potpisala 52 akademika, naučna savjetnika i profesora univerziteta, 61 doktor nauka, pet magistara nauka, pedeset lekara specijalista, 24 inženjera, 19 profesora srednjih škola, 14 filozofa, filologa i sociologa, 25 diplomiranih pravnika i ekonomista, pet farmaceuta i hemičara, osam umjetnika, pet novinara i pet sveštenika, kao i to da su povod za tadašnje pokretanje kreacionista u Srbiji bili aktivnosti prosvetnih vlasti i stručnih zavoda u pravcu osavremenjivanja nastave u školama, pod čim se prevashodno misli na usaglašavanja nastavnih planova i programa sa usvojenim strategijama obrazovanja.

Na ovom primjeru se može sagledati preklapanje ingerencija univerziteta kome pripada Bogoslovski fakultet i Sinoda Srpske pravoslavne crkve. Dok je članovima Bogoslovskog fakulteta koji su soporili dotičnu peticiju zagarantovana sloboda akademskog izražavanja, oni su morali da trpe sankcije od strane Sinoda SPC, koji opet ne bi trebao da ima nikakve ingerencije kada je u pitanju univerzitet i akademske slobode članova univerziteta., rekao je Šarić

U okviru diskusije je ukazano na komparativne primjere preklapanja ili nepreklapanja ingerencija na tom polju u nekim demokratskim zemljama. Posebno je ukazano na kontroverze koje se javljaju u nastavi u osnovnoj školi, pri čemu je sporna primjerenost i mjesto vjeronauke u naučno i demokratski ustanovljenim institucijama školstva.

GALERIJA: Konferencija – Pitanje sloboda u akademskom i javnom diskursu

Drugi dan konferencije započeo je izlaganjem Željka Radinkovića sa Instituta za filozofiju i društvenu teoriju iz Beograda na temu Istorijske lekcije. Sloboda javnog i akademskog diskursa u revoltima šezdesetih godina prošlog vijeka

U okviru izlaganja je tematizovana društveno-politička situacija šezdesetih godina sa naglaskom na situaciji u Zapadnoj Njemačkoj. Skicirana je situacija šezdesetih godina prošlog vijeka u Njemačkoj, koja je bila u procesu uznapredovale integrisanosti u zapadnjačke saveze i demokratizacije društva, ali se suočavala i sa zahtjevima emancipacijskih pokreta za dodatnom demokratizacijom i suočavanjem sa nacističkom prošlošću.

Ti pokreti i promjene su bili praćeni i određenim akademskim diskursom, koji ih je i reflektovao i uticao na njih. Ovdje se prije svega ističe poznata Habermas-Gadamer debata u kojoj je postavljena opozicija primata kritike (Habermas) i ukorijenjenosti u jeziku i tradiciji (Gadamer) kao neizostavnog uslova kritike i razumijevanja. Refleksi tih rasprava mogu da se nađu i u kasnijim, više političkim debatama kao što je tzv. Historikerstreit (spor istoričara) iz osamdesetih godina, u kome je postavljena suprotnost između teze da Njemačka krivica za Drugi svjetski rat i zločine ne može da bude vječna i apsolutna (Ernst Nolte) i teze da ta ista krivica neizostavno i aktuelno treba da bude uključena u formiranje novog njemačkog identiteta (Habermas).

Postavljalo se pitanje u kojoj mjeri je ovaj „desničarski“ diskurs Noltea u skladu sa akademskim i javnim slobodama i da li je prihvatljiv za njemačko denacifikovano i demokratizovano društvo.

U okviru diskusije su postavljana pitanja koja se tiču značaja njemačkog primjera za situaciju i pomirenje u regionu. Takođe je naglašeno da je značajan motor emancipacijskih pokreta u Njemačkoj šezdesetih godina bila kritika kapitalizma, ali je takođe utvrđeno da su se ona značajno preklapala i sa pitanjima identiteta i odnosa prema istoriji.

 Nakon Željkovog izlaganja, Aleksandra Ninić – Vranješ iz pokreta Pravda za Davida govorila je o (Ne)Sloboda javnog okupljanja kada je u pitanju slučaj Davida Dragičevića.

Ona je rekla da je represija prema pripadnicima neformalne grupe građana „Pravda za Davda“ koja u kontinuitetu traje od decembra 2018. godine najočitiji primjer gušenja i ograničavanja sloboda u javnom diskursu.

Šutnja akademske zajednice, koja se u najvećem dijelu ogradila od građanske borbe za istinu o ubistvu Davida Dragičevića je zabrinjavajuća. Iz razloga jer pravda koju traže nije samo pravda za Davida, to je pravda za svu djecu, to je borba da se ljudi osvijeste jer nam  djecu protjeruju ili iz zemlje ili u zemlju, stav je građanskih aktivista.

Slobode javnog okupljanja i organizovanja u BiH su u velikoj mjeri ograničene , a tome je u velikoj mjeri doprinjelo razdvajanje akademske zajednice i ostalih građana.

Larisa Šuša, aktivistkinja iz Gračanice takođe je govorila o slobodi javnog okupljanja, ali i o aktivističkom/građanskom angamanu u manjim lokalnim zajednicama u BiH.

Situacija je dodatno složena u manjim lokalnim zajednicama, gdje je neophodno ulaganje dodatnih napora kako bi se javnost- građanke/ građani oslobodili straha i senzibilizirali za vođenje javnih borbi kroz aktivističko djelovanje, takođe je jedan od zaključak konferencije., rekla je Larisa.

Zaključak aktivističke zajednice je da da su političke strukture te koje određuju okvire sloboda u akademskom i javnom diskursu i da je to i front borbe koji se mora otvoriti.

Grupe građana i pojedinci moraju izaći iz faze iluminacije, odnosno iz stanja između društveno određenog položaja i društveno određenih struktura.

O medijskim slobodama i slobodama govora u BiH govorila je Gordana Katana, novinarka i aktivistkinja.

Medisjke slobode u BiH u najvećoj mjeri su preslika društva koje je kontinuirano izloženo mikro i makropresijama.

Novinari su slabo plaćeni. Plate se kreću između 250 i 500 evra, mnogi novinari i nisu osigurani, mnogi rade po ugovoru o djelu Ono o čemu se u javnosti govori rijetko i tiho jeste upravo izloženost opresiji i mobingu koja je prisutna u brojnim redakcijama. Medijsko tržište je malo, vijest je roba koja se mora prodati, od novinarki/ novinara se zahtijeva da rade više i i više od više, pritisci postaju neizdrživi., rekla je Katana.

Sloboda govora u medijima u uskoj je  vezi s odnosima vlasnika i politike, vlasnika i ogašivača, te se tako cenzura uvodi na mala vrata i guši  slobodu javne riječi.

Dodatnom ograničavanju medijskih sloboda doprinosi i nametanje iskrivljene uloge javnih medijskih servisa što je posebno izraženo u bh. entitetu Republika Srpska. Umjesto objektivnog, nepristrasnog i na utemeljenim zakonskim i profesionalnim standardima, javni medijski servis RS – RTRS pretvoren je u megafon vlasti i time izgubio svaki kredibilitet u društvu.

Odgovornosti za takvo stanje ne može biti amnestirana ni akademska zajednica, ni građani jer dio nevladinog sektora koji djeluje u BiH nije u mogućnosti sam voditi borbu za promjene u sferi  slobode javne riječi, slobodu javnog okupljanja i javnog iskazivanja mišljenja.